Sanayide Düşük Verimli Elektrik Motorlarının Dönüşümü Programı

ETKİNLİK TARİHİ: 22 Nisan 2022

Uluslararası Enerji Ajansı’nın tahminlerine göre tüm dünyadaki elektrik tüketiminin yaklaşık %45’i elektrik motor sistemleri tarafından tüketilmektedir. Sanayideki elektrik tüketiminin ise ortalama %65’i motor sistemlerinden kaynaklanmaktadır(1). Elektrik enerjisini mekanik enerjiye çeviren elektrik motorları, sanayide pompalar, fanlar, presler, kompresörler, değirmenler, taşıma sistemleri gibi pek çok makine ve teçhizatta kullanılmaktadır. Bununla birlikte, motorlar tüm elektrik enerjisini kullanılabilir mekanik enerjiye dönüştürmez ve bazıları dönüşüm işlemi sırasında ısı olarak kaybolur. Enerji tüketiminin büyük kısmını oluşturan standart alçak gerilim orta boyutlu motorlarda (0,75 kW - 375 kW) en verimli ticari olarak bulunan modeller, en az verimli olanlara kıyasla %30 enerji tasarruf edebilir. Çünkü bir elektrik motorunun yaşam boyu maliyetinin yaklaşık %97’sini elektrik maliyeti oluşturmaktadır. Çoğu durumda, verimsiz olanlardan daha verimli bir motor seçmek iyi bir iş önermesidir ve sürekli kullanımdaki motorlar için 1 yıldan az bir sürede ve diğerleri ise 2-3 yılda kendini geri ödemektedir. Motorların yirmi yıla kadar ömrüne sahip olduğu göz önüne alındığında, bu herhangi bir tedbirle çok iyi bir yatırım olarak görülebilir(2).

Bu nedenle, Birleşmiş Milletlerin Herkes için Sürdürülebilir Enerji (SE4ALL) girişimi, enerji verimli motorları ve motor güdümlü sistemleri; ülkelerin sera gazı emisyonlarını azaltma, önemli ekonomik yararlar ve refah yaratma potansiyeline sahip yüksek etkili bir fırsat (high impact opportunity) olarak tanımlamıştır. Buna göre, elektrikli motorlar için tüm ülkeler tarafından en iyi uygulama politikaları benimsenmiş olursa, 2030 yılına kadar dünyada yaklaşık 322 TWh elektrik ve 206 Mt CO2 emisyonu tasarrufu sağlanabilir.

Bu durumun farkına varan gelişmiş ülkelerde sanayiye yönelik motor dönüşüm programları çok boyutlu yürütülmekte ve sonuçları izlenmektedir. Özellikle ABD, Kanada, İsviçre, Hollanda ve Almanya bu alanda başı çeken ülkelerdir. Tüm dünyadaki motor üreticilerinin yaklaşık üçte birine sahip olan Çin’de de bu alanda son birkaç yıldır önemli çalışmalar yürütülmektedir.

22 Temmuz 2005 tarihli Avrupa Birliği Resmi Gazetesi’nde, enerji kullanan ürünlerin çevreye duyarlı tasarım gereklerini düzenleyen 2005/32/EC çerçeve Direktifi yayımlanmıştır. 31.10.2009 tarihli AB Resmi Gazetesi’nde söz konusu yönetmelik tadil edilerek kapsamı enerji ile ilgili ürünlerin çevreye duyarlı tasarım gerekleri olarak değiştirilmiştir (2009/125/EC). Ardından bu yönetmeliğin uygulanmasına yönelik olarak çeşitli ürün gruplarına ilişkin uygulama tebliğleri (regülasyonlar) yayımlanmıştır. Bu uygulama tebliğlerinden biri de 23 Temmuz 2009 tarihli AB resmi Gazetesi’nde yayımlanmış olan Elektrik Motorları ile İlgili Çevreye Duyarlı Tasarım Gereklerine Dair Tebliğ (Ecodesign Regulation for Electric Motors – 640/2009/EC)’dir. Gümrük Birliği Anlaşması’ndan kaynaklı AB Teknik Mevzuatına uyum yükümlülükleri çerçevesinde söz konusu tebliğe ilişkin yükümlülükler Türkiye’de de yayımlanarak 2011 yılından başlamak üzere kademeli olarak yürürlüğe girmiştir.

Gelişmiş ülkelere kıyasla “enerji yoğun” ekonomilerden biri olan ve nihai enerji tüketiminin yaklaşık %34’ünün, net elektrik tüketiminin ise %47’sinin sanayi sektöründe gerçekleştiği ülkemizde, sanayide enerji verimliliği alanında yapılabilecek iyileştirmeler kaynak verimli ve sürdürülebilir bir üretim yapısına geçişin sağlanmasında önemli potansiyel taşımaktadır.

Bu bilgiler ışığında, ülkemizin etkin bir motor dönüşüm politikası geliştirmesi ve bunu ulusal boyutta hayata geçirmesi bir gereklilik olarak ortaya çıkmıştır. Bu alandaki uluslararası tecrübeler incelendiğinde, elektrik motorlarına ilişkin politika ve programlarda kullanılan temel araçların; finansal teşvikler, ulusal zorunlu minimum enerji performans standartları ve eğitim ve kapasite geliştirme programları olduğu görülmektedir. Verimli motorlara dönüşümün sağlanabilmesi için tüm bu araçların entegre bir şekilde ulusal ve uluslararası enerji politikalarıyla uyum içerisinde kullanılması gerekmektedir.

Elektrik motorlarında yapılacak bir dönüşümün enerji verimliliğinin artırılmasında en kısa yollardan biri olduğu düşüncesiyle, Onuncu Kalkınma Planında bu konuya özel verilmiştir.

Onuncu Plan kapsamında “Sanayide Enerji Verimliliği” bileşeni kapsamındaki eylemlerin yürütülmesinden Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı sorumludur. Bileşen kapsamında yer alan politikalar aşağıdaki gibidir(3):

Politika 1: Düşük verimli AC elektrik motorlarının daha yüksek verimli olanlarıyla değiştirilmesi.
Politika 2: KOBİ’lerin enerji verimliliği konusundaki eğitim, etüt ve danışmanlık hizmetlerinin desteklenmesine yönelik mekanizmaların iyileştirilmesi.
Politika 3: Enerji verimliliği alanındaki teknolojilerin ve iyi uygulama örneklerinin KOBİ’lerde yaygınlaştırılması.

Bu bileşen kapsamındaki en önemli politika başlığı, düşük verimli AC elektrik motorlarının daha yüksek verimli olanlarıyla değiştirilmesidir. Bu çerçevede Verimlilik Genel Müdürlüğü, “Sanayide Kullanılan Düşük Verimli AC Elektrik Motorlarının Daha Yüksek Verimli Olanlarıyla Değiştirilmesi” başlığı verilen politikayı, bir program çerçevesinde yürütme kararı almıştır.

“Sanayide Elektrik Motorlarının Dönüşümü Programı”nın amacı, “Türk sanayisinin enerji verimli üretim yapmasına ve karbon salınımının azaltılmasına katkı sağlamak üzere üretimde kullanılan bağımsız ve akuple 7.5 kW ve üzeri elektrik motorlarının verimli motorlarla değiştirilmesi ve gerek elektrik motoru üreticileri gerekse nihai kullanıcıların teknolojik gelişiminin desteklenmesi”dir. “Sanayide Kullanılan Verimsiz Elektrik Motorlarının Dönüşümü Programı” çok taraflı ve katılımcı bir bakış açısıyla uzun vadede nihai hedeflerine ulaşabilecektir.

Verimlilik Genel Müdürlüğü tarafından yürütülecek olan bu program kapsamında gerçekleştirilmesi planlanan faaliyetler 5 ana bileşen etrafında oluşturulmuştur:

1. Sanayide kullanılan 7,5 kW ve üzeri AC motorlarına ilişkin envanterin çıkarılması,
2. Enerji verimli elektrik motorlarına ilişkin mevzuatın ve denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi,
3. Sanayideki elektrik motorlarının dönüşümünün hızlandırılması için finansal destek modellerinin geliştirilmesi,
4. Elektrik motoru üreticilerinin teknoloji düzeylerinin ve üretim kapasitesinin geliştirilmesi,
5. İşletmelerde enerji verimli motorlara ilişkin farkındalığın artırılması.

Program kapsamda, sanayicilerimize yönelik destek ve teşvikler, sanayicimizi bu konuda bilgilendirecek eğitimler, üretilecek kılavuzlar ve mevzuatla belirlenecek asgari enerji performans standartları, hedeflenen dönüşümün gerçekleştirilmesinde önemli birer araç olarak kullanılması öngörülmektedir.

Bu kapsamda, toplam 62 ilde yer alan ve önceden belirlenen imalat sektörlerine ilişkin faaliyet gösteren ve yıllık elektrik tüketimi 50 TEP ve üzeri olan 887 sanayi işletmesine ait motor envanteri bilgileri, Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüklerinin çalışmaları sonucu elde edilmiş ve analiz çalışmalarına başlanmıştır. Yaklaşık 95.000 adet motorun analiz edildiği çalışma dünyanın en kapsamlı motor envanteridir. Yürütülen envanter çalışmasına göre ülkemizde sanayideki 7,5 kW üzeri güçteki motorların %88’i düşük verim sınıfındadır (eko-tasarım tebliğinde belirtilen standartlara göre). Ortalama yaş 12 yıl, ortalama güç 42 kW, ortalama çalışma süresi 5.400 saat, yüklenme oranı ise %77 olarak tespit edilmiştir. Ayrıca motorların ortalama sarım sayısının ikinin üzerinde olduğu, %26’sının pompalarda, %25’inin fanlarda, %11’inin ise taşıyıcı sistemlere kullanıldığı belirlenmiştir.

Envanter raporuna şu linkten ulaşılabilir: http://vgm.sanayi.gov.tr/Files/Documents/envanter-raporu-17102016113020.pdf

Bunun yanında benzer ülke programlarının başarıya ulaşmasında önemli etkenler arasında değerlendirilen işletmelerin finansmana erişimin sağlanması, Türkiye’de elektrik motorlarının dönüşümü programının da ana eksenlerinden biridir. Dönüşüm programının ülke genelinde yaygınlaştırılması öncesinde, bir ilde pilot uygulama yapılması planlanmıştır. Bu kapsamda yapılan değerlendirmede, daha önce bir Enerji Verimliliği Danışmanlık firması (EVD) tarafından 130 işletmede enerji verimliliği etütleri gerçekleştirilmiş olan Kayseri OSB seçilmiştir. Bu kapsamda, KOSGEB, “Sanayide Kullanılan Verimsiz Elektrik Motorlarının Dönüşümü Destek Kredisi Programı” adı altında yeni bir program tasarlamıştır. Kredi Faiz Desteği Programına göre KOSGEB’in belirlediği bankalar tarafından sağlanacak kredi ile KOBİ başına en fazla 300.000 TL tutarında, 1 yıl geri ödemesiz geri kalanı 3’er aylık eşit taksitler halinde toplam 36 ay vadeli ve Banka tarafından talep edilmesi durumunda %80’i KGF tarafından teminatlı kredi kullandırılması ve kredi faiz tutarının tamamının KOSGEB tarafından karşılanması öngörülmüştür. Bu çerçevede, ilgili destek programının tarafları olan KOSGEB, BSTB, Kayseri OSB Müdürlüğü (KOSBM) ve bankalar arasında protokol Ekim 2015 tarihinde imzalanarak kredi faiz desteği programı uygulamaya alınmıştır.

Programa ilgi ve başvuru düzeyi düşük kalmış, 2016 yılı sonunda Kayseri’deki çalışma tamamlanmıştır. Bunun yanında, KOSGEB İcra Komitesi’nin kararı ile seçilecek bir OSB’de daha Programın uygulanması için Bursa TSO ve OSB Müdürlüğü ile yapılan ön görüşmelerden olumlu sonuç alınmasını takiben Bursa’da da 2017 yılında pilot bir çalışmanın başlatılmasına yönelik hazırlıklara başlanmıştır. Bursa OSB’de faaliyet gösteren yaklaşık 250 firmanın yaklaşık yarısının büyük işletme olması ve dolayısıyla KOSGEB’in kredi faiz desteğinden faydalanamaması nedeniyle bu firmalara yönelik ayrı bir finans modeli üzerinde çalışmalar devam etmektedir. Bu kapsamda, EVD firmalarının enerji performans sözleşmesi modelleri ile bankaların uzun vadeli kredi programları üzerinde görüşmeler sürdürülmektedir. Hazırlık çalışmaları kapsamında Bursa OSB’de faaliyet gösteren 126 sanayi işletmesinin motor envanteri çıkarılmıştır. Yaklaşık 8.500 motorluk bu veritabanı analiz edilerek dönüşüm için firmalara alternatifli destek modelleri sunulması planlanmaktadır.

Diğer taraftan ülkemizdeki elektrik motor üreticileri ile işbirlikleri geliştirilmiş ve bir dernek altında örgütlenmeleri sağlanmıştır. Elektrik Motorları Sanayicileri Derneği (EMOSAD) 2016 yılı içerisinde kurularak faaliyetlerine başlamıştır. Ayrıca Onuncu Plan kapsamında yer verilen ve ülkemizde üretimi olmayan motor verimini artırıcı teçhizatların (değişken hız sürücüsü vd.) üretimine yönelik yatırımlarının izlenmesi amacıyla çeşitli çalışmalar yürütülmektedir.

2015 yılında dünyada 12 milyar Dolarlık pazar hacmine sahip olan elektrik motorları sektörü (0,75 kW üzeri) ülkemizde 200 milyon dolarlık büyüklüğe ulaşmıştır. Dünyadaki en büyük motor üreticileri içerisinde ülkemizden üç şirketimizin ilk 30 içerisinde bulunması da ülkemiz açısından gurur vericidir. Dünyada 3.000’in üzerinde motor üreticisi bulunmaktadır.

7,5 kW üzeri motorlarda ülkemizde piyasaya yılda yaklaşık 400 bin yeni motor (35 bin adedi ithal) girmektedir. Yıllık toplam yerli üretim kapasitesi ise 500 bin adettir (ihracat 77 bin adet). Ülkemizin 2015 yılında 7,5 kW üzeri motorlarda; 45 milyon Dolarlık ihracatı, 98 milyon Dolarlık ithalatı, tüm güçlerdeki motorlarda ise; 67 milyon Dolarlık ihracatı, 178 milyon Dolarlık ithalatı vardır.

“Sanayide Elektrik Motorlarının Dönüşümü Programı” kapsamında öncelikle kullanıcılar olmak üzere üreticiler, kamu ve özel kesimdeki tüm ilgili tarafların bilinçlendirilmesi ve bu dönüşümün getireceği faydaların aktarılmasına yönelik etkinliklerin yürütülmesi Programın temel bir ayağını oluşturmaktadır.

Bilinçlendirme ve kapasite geliştirmeye yönelik etkinlikler, başta işletmeler olmak üzere Organize Sanayi Bölgeleri, Sanayi Odaları, Sektör Birlikleri, Meslek Kuruluşları ve konunun politika ve yaptırım düzeyindeki paydaşı olan ilgili kamu kurumlarını hedef almaktadır. Bir diğer yandan söz konusu dönüşümün gerçekleştirilmesinde finansal destek mekanizmalarının oluşturulması temel bir bileşen olarak görüldüğünden KOSGEB, Kalkınma Bankası, Kalkınma Ajansları ve TURSEFF gibi finansal destek ve teşvik sağlayan kuruluşlar da Programın katılımcı bakış açısında önemli paydaşlar olarak görülmektedir.

Verimlilik Genel Müdürlüğü bu doğrultuda Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı taşra teşkilatı olan Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüklerine yönelik bilinçlendirme etkinlikleri düzenlemektedir. Ayrıca Organize Sanayi Bölge Müdürlüklerinde düzenlenen konuya ilişkin toplantılar, konferanslar ve paneller ile daha kapsamlı bilinçlendirme etkinlikleri yürütülmektedir. İşletmeler düzeyinde ise uygulanacak pilot çalışmalar ile elde edilen faydanın ortaya koyulması ve iyi uygulama örneklerinin yaygınlaştırılması amaçlanmaktadır.

Verimlilik Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen bilinçlendirme faaliyetleri arasında, motor üreticileri ile bilinçlendirme toplantıları; elektrik motorları ve temiz üretim alanında VGM tarafından gerçekleştirilen çalışmaların sunulduğu konferans, panel, seminer vb. etkinliklere katılım sağlanması, üniversitelerde “Sanayide Enerji Verimliliği” konulu konferanslar düzenlenmesi, Verimlilik Haftası kapsamında panel, çalıştay vb. etkinlikler yer almaktadır.

Dönüşüm programının en önemli ayaklarından birisi de test altyapısının geliştirilmesidir. Bu kapsamda, Bakanlığımız ile kamu ve sektör temsilcileri arasında yapılan toplantılar neticesinde üretici laboratuvarları dışında ülkemizde bu testleri yapabilecek bir laboratuvar bulunmadığı, etkin bir piyasa denetimi yapılamayacağı ve sonuç olarak bilhassa ithal elektrik motorları bağlamında sektörün problemler ile karşılaşma ihtimali tespit edilmiştir. BSTB’nin enerji verimliliği çalışmaları kapsamında elektrik motorlarının verimlilik sınıflarının doğrulanması amacıyla TSE’de bir elektrik motoru test laboratuvarının kurulmasına yönelik piyasa araştırması ve fizibilite çalışmaları başlatılmıştır. Bu aşamada 2014 Şubat ayında TSE tarafından tamamlanan fizibilite çalışmasına istinaden laboratuvar kurulumu için ihale süreci başlatılmış ve güç aralığı 0,75-90 kW olan Motor Deney Laboratuvarı, Mart 2015 tarihinde, TSE (Gebze) Kalite Kampüsü Elektroteknik Laboratuvarı Müdürlüğünde tesis edilmiştir. Laboratuvar, kabul testleri sonrası Ağustos 2015 tarihinde aktif olarak çalışmalarına başlamış bulunmaktadır. Ayrıca bu süreç içerisinde TÜRKAK akreditasyon denetiminden başarıyla geçmiş ve konusunda ilgili standartlardan akreditasyonunu tamamlamıştır. 2017 yılında yapılacak yatırımlarla Gebze’deki laboratuvarın kapasitesi artırılarak, motor testleri için güç aralığı 375 kW’a kadar yükseltilecektir. Yine Onuncu Plan kapsamında yer alan, elektrik motorlarına ilişkin piyasa gözetimi ve denetimi faaliyetleri SÜGDGM ve TSE ile işbirliği içerisinde takip edilmiş, ithalat denetimleri konusunda Ekonomi Bakanlığı ile görüşmeler sürdürülmüştür. Ağustos 2016 itibarıyla motorlara yönelik ithalat denetimleri başlatılmıştır.

Konuyla ilgili ayrıca Küresel Çevre Fonu (GEF) kapsamında bir proje geliştirilmiştir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) iş birliği ile geliştirilen “KOBİ’lerde Enerji Verimli Elektrik Motorlarının Kullanımının Teşvik Edilmesi Projesi”; KOBİ’lerde kullanılan verimsiz elektrik motorlarının piyasa dönüşümü ile daha verimli hale getirilmesini sağlamak üzere aşağıdaki beş ana bileşenden oluşmaktadır:

• Türkiye’de yeni ve mevcut motorların enerji verimli hale getirilmesi için ilgili yasal çerçevenin güçlendirilmesi,
• Elektrik motoru sektörü için uygun yönetişim ve bilgi altyapısının geliştirilmesi,
• Türk Standardları Enstitüsü (TSE) test laboratuvarlarının test imkânlarının geliştirilmesi,
• Motor dönüşümüne yönelik mali destek modellerinin geliştirilmesi ve uygulanması,
• Kapsamlı farkındalık ve eğitim programı uygulanması.

Yaklaşık dört milyon Dolarlık kısmı GEF katkısı olmak üzere kurumların ayni katkılarıyla yaklaşık 30 milyon Dolar bütçeye sahip olan Proje 2017 itibarıyla başlayacak olup beş yıl sürecektir.

Bakanlığımız tarafından yürütülen motor dönüşüm programı, yurt dışında da ses getirmiş, Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından oluşturulan ve toplam 18 üyenin yer aldığı “Elektrik Motorları Görevgücü”ne ve iki yılda bir düzenlenen Motor Summit etkinliğine Bakanlığımız da davet edilmiştir. Söz konusu etkinliklerde motor dönüşümü alanında ülkemizde yürütülen çalışmalar hakkında sunumlar gerçekleştirilmiş, çeşitli iş birlikleri kurulmuştur.

Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ile Küresel Çevre Fonu Verimlilik için Birlik Girişimi (GEF - United for Efficiency Initiative) tarafından oluşturulan “Elektrik Motorları Uzman Görevgücü”; kamu kurumları, uluslararası organizasyonlar, akademik kuruluşlar, üreticiler ve finansal kurumların politika düzeyinde ve teknik alandaki temsilcilerinden oluşmaktadır. Görevgücü üyeleri, enerji verimli ürünlere yönelik pazar oluşturmada politika ve stratejiler geliştirerek, iyi uygulamaların yaygınlaşmasına katkıda bulunmaktadır. UNEP’in yanı sıra, UNIDO, Uluslararası Bakır Birliği (ICA), motor üreticileri ile çeşitli ülkelerden toplam 18 üyenin yer aldığı Görevgücü, elektrik motorlarında enerji verimliliğinin geliştirilmesi ve pazarın dönüştürülmesi amacıyla finansman, mevzuat, izleme gibi çeşitli alanlarda önerilerin ve iyi uygulama örneklerinin de yer aldığı bir “Politika Kılavuzu (Policy Guide)” hazırlamakla görevlendirilmiştir. Raporun 2017 Mart ayına kadar nihai hale getirilerek yayınlanması planlanmaktadır. Bu rapor, UNEP tarafından yayınlanarak uluslararası kamuoyu ile paylaşılacaktır. Bu raporda, ülkemizde yürütülen çalışmalara da yer verilmiş ve iyi uygulama örnekleri arasında gösterilmiştir.

Bu çalışmalara ek olarak, sanayide verimsiz elektrik motorlarının dönüşümü konusunda bilinç ve farkındalığın artırılmasına yönelik “Elektrik Motorlarında Enerji Verimliliği” başlıklı bir kitapçık hazırlanarak sanayi işletmelerine ve OSB’lere dağıtılmıştır. Elektrik Motorlarında Enerji Verimliliği kitapçığında; elektrik motorları hakkında genel bilgiler, yüksek verimli motorların kullanımının artırılmasının sağlayacağı faydalar, konuya ilişkin iyi uygulamalar, elektrik motorlarının kullanıldığı sistemlerde enerji verimliliği odakları ve bu alanda ilgili yasal ve idari düzenlemelere yer verilmiştir. Kitapçığa şu bağlantıdan ulaşılabilmektedir:

http://vgm.sanayi.gov.tr/Files/Documents/elektrik-motorlarinda-ene-1122016153522.pdf

Dönüşüm programının diğer ayaklarını oluşturan piyasa gözetimi ve denetimi faaliyetleri, motor test laboratuvarı ile GEF Projesine ilişkin bilgilere ve envanter analizi raporu özetine Dergimizin ilerleyen bölümlerinde yer verilmiştir.

1 Uluslararası Enerji Ajansı (IEA), (2011). “Energy-Efficiency Policy Opportunities for Electric Motor-Driven Systems”.
2 BM Çevre Programı UNEP, (2016). “Accelerating the Global Adoption of Energy Efficient Electric Motors and Motor Driven Systems”.
3 Kalkınma Bakanlığı, “Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018)”.

M. Hürol METE / Sanayi ve Teknoloji Uzmanı (Verimlilik Genel Müdürlüğü)