Sanayi Ürünleri Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü Elektrik Motorları Projesi (S-EMOP)

ETKİNLİK TARİHİ: 22 Nisan 2022

Şekil 1. Elektrik motoru çeşitlerinin gösterildiği bu şekildeki asenkron (indüksiyon) elektrik motorları Elektrik Motorları ile İlgili Çevreye Duyarlı Tasarım Gereklerine Dair Tebliğ (SGM-2012/2) kapsamında yer almaktadır [3].

Sanayinin en önemli girdilerinden biri olan enerji, ürün maliyetlerindeki önemli kalemlerden birini oluşturmasına ilaveten üretiminde kullanılan kaynaklar, yerlilik oranlarının artırılmasına yönelik çalışmalara rağmen hâlâ ülkemiz ithalatında önemli bir kalemi oluşturmaktadır. Onuncu Kalkınma Planı’nda 2011 ve 2012 yıllarında enerji üretiminde kullanılan kaynakların ithalatı dış ticaret açığının sırasıyla %45 ve %62’sine tekabül ettiği ve ülkemizin OECD ve AB-27 ülkelerin ortalamalarının üzerinde enerji yoğunluğuna sahip olduğu belirtilmekle beraber enerji verimliliği alanında yapılacak çalışmalara taşıdığı potansiyel sebebiyle büyük önem atfedilmektedir [1]. Bununla birlikte ekonomik ilerlememizin istikrarla sürdürebilmesi için enerji kaynaklarının ithalatının azaltılması ve üretilen enerjinin daha verimli kullanılmasının gerektiği öngörülmektedir. Bu nedenle Onuncu Kalkınma Planı’nda yerli sanayinin gelişiminde üretim çeşitliliğinin ve katma değerinin yanı sıra verimliliğinin de artırılmasının önemi vurgulanmaktadır.

Tespitlere göre sanayide harcanan elektriğin %69’undan fazlası alternatif akım (AC) elektrik motorları tarafından kullanılmaktadır [2]. Bu tüketimin azaltılması amacıyla yüksek verimli elektrik motorlarının kullanımı enerji kaynaklarını ithal etmek durumunda olan ülkemiz için hem dış ticaret açığının azaltılmasında hem de daha düşük maliyet ile üretim yapabilecek sanayici için uluslararası piyasalarda rekabet gücünün artırılmasında büyük önem arz etmektedir. Bu sebeplerden ötürü Onuncu Kalkınma Planı’nda Sanayide Enerji Verimliliğinin Artırılması başlığı altında sanayide kullanılan düşük enerji verimli motorların yüksek enerji verimli olanlarla değiştirilmesinin önemi stratejik olarak kabul görmüş ve bu strateji bir eylem planına dönüştürülmüştür.

Bakanlığımızın bu stratejiyi eyleme dönüştürürken sahip olduğu en önemli araçlardan biri de uygulama yetkisi ve sorumluluğuna sahip olduğu ilgili teknik mevzuattır. AB Komisyonu tarafından yayınlanan tüm üye ülkelerce zorunlu olarak benimsenen bu teknik mevzuat neredeyse AB üye ülkeleri ile eş zamanlı olarak Bakanlığımızca yayınlanmakta ve yukarıda bahsedilen stratejik öncelik nedeniyle sanayide gerek üretim gerekse kullanım alanları itibarıyla uygulamalar yakinen devam etmektedir.

Bakanlığımız politikası bir taraftan sanayicimizin bu teknik mevzuata uygunluk seviyesini yükseltmesi için gereken desteği verirken bir taraftan da etkin denetim modelleri geliştirerek haksız rekabeti önlemek ve ülkemiz pazarında sadece bu mevzuata uygun ürünlerin arz edilmesini sağlamaktır.

Anılan teknik mevzuat, “Elektrik Motorları ile İlgili Çevreye Duyarlı Tasarım Gereklerine Dair Tebliğ (SGM-2012/2)”, 2 Nisan 2012 tarihinde yürürlüğe girmiş ve Şekil 1’de sınıflandırması verilen elektrik motor çeşitleri arasında gösterilen ve sanayide yaygın kullanımı bulunan asenkron AC motorlarının sağlaması gereken verimlilik şartlarını belirlemiştir [3]. Söz konusu Tebliğ, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren piyasada IE2 verim sınıfından daha düşük verim sınıfına mensup olan alternatif akım motorların bulunamayacağını ve IE2 verim sınıfındaki elektrik motorlarının da hangi şartlar altında bulunabileceğini belirtmiştir. Buradan hareketle sanayide hedeflenen dönüşümün yaşanabilmesi için son tüketicinin bilinçlenmesi, üreticilerin ve ithalatçıların mevzuata uyum sağlaması gerekmektedir. Bunların sağlanabilmesi için ise verimsiz ürünlerin piyasada bulunmaması gerekmektedir. Bu noktada istenilen piyasa şartlarına ulaşılabilmesinde ve üreticiler ile ithalatçılar arasındaki haksız rekabetin önlenmesinde piyasa gözetim ve denetim faaliyetleri kritik bir role sahiptir.

Şekil 2. IE Sınıflarının Sağlaması Gereken Verimlilik Alt Sınırları [4].

Genel Müdürlüğümüzce de Elektrik Motorları ile ilgili denetimlerin öncelikli faaliyetler arasına alınmasına, bu bağlamda yapılacak faaliyetlerin “Bütünsel Yaklaşım” ile değerlendirilerek projelendirilmesine karar verilmiştir. Bu kapsamda Sanayi Ürünleri Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü Elektrik Motorları Projesi (S-EMOP) Genel Müdürlüğümüzce 16 Şubat 2015 tarihinde başlatılmıştır.

Projemizin kurgulanmasında belirlenen üç temel amaç şunlardır:

Amaç 1. Sektörün teknik mevzuata uygunluk seviyesini yükseltmek ve bu ürünleri kullanan sanayicilerin farkındalığı artırılarak piyasanın enerji verimli ürünlere dönüşümünün hızlandırılmasına yardımcı olmak.

Amaç 2. Bakanlığın bu ürünlerin denetimi ile ilgili denetim kapasitesini geliştirmek.

Amaç 3. Elde edilen veriler ve bu proje çerçevesinde tespit edilen koşullara en uygun ithalat ve iç denetim modeli geliştirmek.

Projemizin amaçlarının başarılması için ulaşılması gereken hedefler aşağıda sıralanmıştır:

Hedef 1. Denetçilerin uzmanlaştırılması; denetçilerin bu ürün grubu ile ilgili denetim kapasitesinin geliştirilmesi ve uzman denetçi havuzu oluşturulması.

Hedef 2. İç piyasa denetimleri ile ilgili iyi denetim modeli kurulması.

Hedef 3. İthalat/Gümrük denetimleri ile ilgili usul esaslar oluşturulması.

Hedef 4. Uygunluk değerlendirmesi sürecinin ortaya konması.

Hedef 5. Laboratuvar altyapısının yeterliliğinin incelenmesi.

Hedef 6. Sektörün mevzuata uygunluk seviyesinin ve uyumla ilgili sorunlarının tespit edilmesi, uygunluk seviyesinin arttırılması için denetimlerin araç olarak kullanılması.

Hedef 7. Sektörel analiz yapılması (piyasa aktörleri, piyasaya arz akışı, kullanıcı profili ve şekli, ürün profili ve kullanım miktarları).

Projenin üç aşamalı olarak yürütülmesi planlanmış olup planlanan faaliyetlerin içeriği ve takvimi, ana hedeflerin dışına çıkılmamak üzere, proje uygulama sürecinde karşılaşılan sorunlara ve ihtiyaçlara göre revize edilmesine karar verilmiştir.

Projemizin hedeflerine ulaşılması için icra edilen ve edilmekte olan faaliyetlerimiz şunlardır:

Faaliyet 1. İç ve dış paydaşlardan oluşan bir proje ekibi belirlenmiştir.

Faaliyet 2. Mevcut mevzuatın gerekleri doğrultusunda denetim kontrol listeleri oluşturulmuştur.

Faaliyet 3. Piyasada yer alan önemli ekonomik aktörler belirlenmiştir.

Faaliyet 4. Test muayene altyapısı ve kapasitesi belirlenmiştir.

Faaliyet 5. Denetimlerin nerede, nasıl ve (oluşturulan bir denetçi havuzu ile) hangi denetçilerle yapılacağı belirlenmiştir.

Faaliyet 6. Proje faaliyetleri program akış tarihleri belirlenmiştir.

Faaliyet 7. Belirlenen proje ekibi, denetçiler ve Türk Standardları Enstitüsü (TSE) yetkililerinin katılımıyla iyi uygulamaya sahip iki firmayı ziyaret etmiştir.

Faaliyet 8. Belirlenen proje ekibi, denetçiler ve TSE yetkililerinin katılımıyla uygunluk değerlendirme kuruluşu olan TSE’nin faaliyete aldığı Elektrik Motor Laboratuvarı (Gebze) ziyaret edilmiş ve bir değerlendirme çalıştayı düzenlenmiştir.

Faaliyet 9. Birinci aşama denetim faaliyeti olarak seçilen bir ilde pilot denetim uygulanmıştır.

Faaliyet 10. İkinci aşama denetim faaliyeti olarak üretici ve ithalatçıların yoğun olarak bulunduğu üç ilde üretici ve ithalatçı firmalarda denetim uygulanmıştır.

Faaliyet 11. Son aşama olarak proje çıktıları değerlendirilecek ve elektrik motorlarının yıllık denetim planı kapsamında yapılacak denetimler kurgulanacaktır.

Uygulanan Denetim Faaliyetleri

Birinci aşama denetim faaliyeti kapsamında 15-17 Haziran 2015 tarihleri arasında Ankara ilinde bir pilot denetim gerçekleştirilmiştir. Bu denetim sırasında 7 markadan toplam 12 adet IE2 verim sınıfından alınan numuneler TSE Elektrik Motorları Laboratuvarına teste gönderilmiştir.

İkinci aşama denetim faaliyetleri kapsamında 2016 yılı içerisinde 1-5 Ağustos tarihlerinde Kocaeli ile İstanbul illerinde ve 15-19 Ağustos tarihlerinde İzmir ilinde üretici ve ithalatçı firmalarda yapılan denetimlerde farklı verim seviyelerinden 11 farklı markaya ait toplam 15 numune alınmış ve TSE Elektrik Motorları Laboratuvarına teste gönderilmiştir.

Denetimlerden kazanılan bilgi birikimi ile 15 Ağustos 2016 tarihinde AC elektrik motorlarının ithalat aşamasında enerji verimliliği mevzuatı kapsamında denetimleri başlatılmıştır.

Son aşama olarak 2017 yılı içerisinde projenin çıktılarının değerlendirilmesi planlanmaktadır. Ayrıca yıl içerisinde belirli illerde satıcılarda etiket ve işaret kontrolü ile gerekli durumlarda numune alımı yapılacak olup fan, pompa ve kompresörcüler gibi elektrik motorlarını üretim girdisi olarak kullanan kullanıcılarda ise durum tespiti yapılacaktır. Yıl içerisinde yapılacak denetim faaliyetleri ile elde edilecek veriler ışığında 2018 yılından itibaren elektrik motorlarının düzenli olarak yıllık denetim planı kapsamında denetlenmesinin uygun olacağı mütalaa edilmiştir.

Denetim Faaliyetlerinin Sonuçları

Birinci aşamada pilot denetim kapsamında 7 markadan alınan 12 farklı model elektrik motoru numunesinin 6 adedi tebliğde zorunlu olan verim değerini direkt karşılarken, 4 tanesi ancak tolerans değerleri dikkate alındığında minimum sağlanması gereken verim değerini karşılamaktadır. Son 2 adet numunenin ise test sonucunun tolerans değerlerinin de dışında bulunduğu tespit edilmiştir. Anılan tebliğin doğrulama prosedürü kısmında bahsedildiği üzere verim değerleri tolerans aralığı dışında kalan 2 ürüne yönelik olarak yapılan test tekrarları neticesinde 2 markaya ait 2 ürünün beyan edilen verim değerlerini sağlamadığı tespit edilmiştir.

İkinci aşama denetimleri kapsamında üretici ve ithalatçıların yoğun olarak bulunduğu Kocaeli, İstanbul ve İzmir illerinde yapılan denetimler faaliyetlerinde ise 11 farklı markaya ait 15 numune alınmış olup deney ve muayene işlemleri devam etmektedir. Ayrıca bu aşama kapsamında yapılan denetimler sırasında 12 farklı markanın farklı modellerinden olmak üzere 54 adet üründe çeşitli nedenlerden dolayı teknik düzenlemeye aykırılık tespit edilmiştir. Bunların yanı sıra ithalat aşamasında gerçekleştirilen 3 farklı markaya ait toplamda 400 adet IE1 verim sınıfı elektrik motoru tespit edilmiş olup 2 Nisan 2012 tarihinden itibaren IE2 verim seviyesinden düşük motorlar piyasada bulunamayacağından söz konusu ürünlere tutanak tutularak satış yasağı konmuştur [3].

Projenin ikinci aşama denetimlerinin bitiş tarihinden itibaren proje kapsamında yapılan denetim faaliyetlerinden bağımsız olarak yapılan denetimlerde ise 8 farklı markaya ait 57 üründe işaret, belge ve doküman kontrolü yapılmıştır.

Gelecek Planları

Geliştirilen denetim modeli birinci aşama denetimlerinin çıktıları göz önünde bulunarak güncellenmiştir. Aynı süreç ikinci aşama denetimler için tekrarlanacak ve en iyi denetim modeli oluşturulacaktır.

Proje kapsamında eğitilen uzman denetçi sayısının gelecek dönemde artırılması hedeflenmektedir.

Projenin sonuçları, ilgili üretici ve ithalatçı firmaların üye olduğu sivil toplum kuruluşlarıyla paylaşılarak, sorunların ve çözüm önerilerinin tartışılmasının yanı sıra beklentilerin paylaşılması sağlanacaktır.

Sektör aktörleriyle yapılacak değerlendirme sonucunda ilgili tarafları belli aralıklarla bir araya getirecek uygun bir iletişim platformun kurulması sağlanacaktır.

İthalat aşamasında, gerek iç piyasa denetimlerinden elde edilen sonuçlar gerek TSE laboratuvar kapasitesi dikkate alınarak, ithal elektrik motorlarının belirli aralıklarla test edilmesi planlanmaktadır.

Son aşama olarak denetim faaliyetlerinin sanayimize yansımasını gözlemlemek için 2017 yılı içerisinde kullanıcılarda durum tespiti yapılacaktır.

Kaynaklar

[1] T.C. Kalkınma Bakanlığı, “Onuncu Kalkınma Planı”, http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/12/Onuncu%20Kalk%C4%B1nma%20Plan%C4%B1.pdf, 2013 [Ocak 02, 2017].
[2] Waide, P. & Brunner, C.U., “Energy-Efficie.ncy Policy Opportunities for Electric Motor-Driven Systems”, International Energy Agency, 2011.
[3] T.C. Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü, “Elektrik Motorları ile İlgili Çevreye Duyarlı Tasarım Gereklerine Dair Tebliğ”, http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=9.5.15872&MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=elektrik%20motorlar%C4%B1, Mart 2015 [Ocak 02, 2017].
[4] Türk Standardları Enstitüsü, “TS EN 60034-30 Döner Elektrik Makinaları – Bölüm 30: Tek Hız Kademeli, Üç Fazlı Kafesli Endüksiyon Motorlarının Verimlilik Sınıfları (IE Kodu)”, sayfa 12-14, Aralık 2012.